मुकुन्द दहाल
पृष्ठभूमी
राज्य र नागरिक एक अर्काका अभिन्न पक्ष हुन । एउटाको अभावमा अर्कोको अस्तित्व सम्भव छैन । त्यसैले राज्य र नागरिकको अभिन्न स्वरुपलाई निर्धारण गर्न कानुन र संविधानको विकास भयो । संविधान नागरिक र राज्यको बीचमा गरिएको अधिकारको बाँडफाँडको दस्तावेज पनि हो । यो यथार्थता यहाँ चर्चा गर्नुको अर्थ अधिकार÷ मानवअधिकारको कुरा गर्दा राज्यको दायित्व वा जिम्मेवारीको सवाल आउँछ भने कर्तव्यको कुरा गर्दा नागरिकले आफूले पालना गर्नुपर्ने जिम्मेवारीको सवाल हुन आउँछ । कुनैपनि राज्य त्यस राज्यको नागरिक अधिकार व्यवस्थापनको लागि वा अर्को शव्दमा भन्दा कल्याणको लागि स्थापना भएको हुन्छ । राज्यले आफ्नो नागरिकको अधिकारको सम्मान, संरक्षण र परिपूर्ति गर्नु उसको दायित्व हो ।
त्यसैगरी, नागरिकको पनि कर्तव्य वा जिम्मेवारी रहेको छ भन्ने बिषय पनि शास्वत सत्य हो जसलाई मनन् गरी पूरा गर्नु वा पालना गर्नु असल नागरिकको लागि अपरिहार्य हुन आउँछ । अर्को शव्दमा भन्ने हो भने अधिकारको माग वा दावी गर्ने व्यक्ति वा नागरिकले आफ्नो कर्तव्यको ख्याल गरेको वा पालना गरेको हुनुपर्दछ । यस अर्थमा आफ्नो कर्तव्यप्रति जिम्मेवार नागरिकले अधिकारको सवालमा स्पष्ट र प्रभावकारीरुपमा आवाज उठाउन सक्ने नैतिक धरातल हुनसक्छ । वर्तमान नेपाली समाजमा यस्तो संस्कृति निर्माण हुन नसकेपनि एउटा असल नागरिकले भविष्यमा यसको मूल्य र महत्व पक्कै बुझ्ने विश्वास गर्नु पर्दछ । यस लेखमा सैद्धान्तिक रुपमा नागरिक भनेका को हुन्, अधिकार भनेको के हो, कर्तव्य भनेको के हो र अधिकार र कर्तव्य दुवैलाई सन्तुलन मिलाएर व्यवहार गर्न सक्ने नागरिक निर्माणको लागि आवश्यक पर्ने नागरिक शिक्षा के हो भन्ने बारेमा चर्चा गरिएको छ । सर्वप्रथम नागरिक भनेको के हो भन्ने बिषयमा चर्चा गरौं ।
हामी सवैलाई थाहा भएकै कुरा हो कि नागरिक भनेको कुनै देशमा बसोबास गरेका नागरिकता लिएका वा नागरिकता लिन योग्य व्यक्तिहरु त्यो देशका नागरिक हुन् । यस सम्बन्धमा आधिकारिक मानिने सन्दर्भ सामाग्रीहरुमा उल्लेख गरिएको अर्थ र परिभाषालाई हेरौं र मनन् गरौं जसबाट हामीलाई सो सम्न्धमा स्पष्ट हुन केही सहयोग मिल्ने छ ।
नागरिक
शब्दार्थमा नागरिक (ऋष्खष्अ) भन्नाले ऋयििष्लक ऋयmउबअत भ्लनष्किज म्ष्अतष्यलबचथ का अनुसार नागरिक वा ऋष्खष्अ mभबलक या ब अष्तथ यच ऋष्तष्शभल राष्ट्र नगरको वा नागरिक भन्ने अर्थ लगाइएको छ । नेपाली शव्दसागर अनुसार नागरिक भन्नाले जुनसुकै राष्ट्रको जन्म वा पूर्खा वा सरकारको इजाजतबाट बसोबास गर्ने अधिकार प्राप्त व्यक्ति, जनता बन्ने जन्मसिद्ध अधिकारवाला व्यक्ति वा अधिकार प्राप्त व्यक्तिलाई नागरिक भनिएको छ ।
अधिकार
समकालीन नेपाली समाजमा सबै व्यक्ति भनौं वा नागरिकहरु आफ्नो अधिकारप्रति बढी नै सचेत हुँदै गएका छौं तर कर्तव्यप्रति वा अरुको अधिकारको सम्मान गर्ने कार्यप्रति भने हामी धेरैको संख्यामा रहेका नागरिकहरु भने गैर जिम्मेवार वा उदासिन रहेका छौं भन्ने निष्कर्ष निकाल्दा सत्य नै हुन्छ । यो वर्तमानको तीतो यथार्थ हो । हुन त नेपाली समाजको ठूलो हिस्सा अझै अधिकारको बारेमा सचेत छैन तर पनि सचेत भएकाहरुमा भने कर्तव्य बोध कम हुने गरेको यथार्थता दिनको घाम जत्तिकै छर्लङ्ग छ । अझ अगाडि बढेर हेर्ने हो भने हामी मध्ये धेरैले धेर थोर सन्तुष्टि असन्तुष्टिका बीच पनि आफ्नो नियमित कामहरु त जसो तसो गरिरहेकै छौं । तर हामी अर्को पक्षलाई हेर्ने हो भने आफूले गर्ने कार्यको प्रभाव वा असरले अर्काको कार्य वा अधिकारमा कत्तिको असर परिरहेको छ भनेर हेर्ने हो भने ज्यादै निराशाजनक अवस्था पाईन्छ । अरुप्रति वा अर्काको सम्वेदनशिलताप्रति हुनुपर्ने नागरिक संचेतनाको अवस्था अत्यन्त कमजोर रहेको छ ।
आजको आवश्यक्ता भनेको प्रत्येक नागरिक वा व्यक्तिले आफ्नो अधिकार उपभोग गर्दा वा कर्तव्य पालना गर्दा अरुको अधिकारको सम्मान गर्ने वा अरुको अधिकारको सीमालाई ख्याल गर्दै सजगतापूर्वक व्यवहार गर्ने संस्कृतिको निर्माण गर्नु हो । त्यसैले कर्तव्य भनेको के हो त यस बारेमा आधिकारिक सन्दर्भ सामाग्रीहरुमा उल्लेखित बिषयहरुलाई हेरौं ।
कर्तव्य
अंग्रेजी नेपाली बृहत् शव्दकोशका अनुसार कर्तव्य (म्गतथ) भन्नाले कर्तव्य, कामकाज, अभिभारा, नैतिक बन्धन, भन्सार महसुल शुल्क, कर, दस्तुर, आदर, श्रद्धा आदिलाई भनिएको छ । सोही शव्दकोश अनुसार अधिकार (च्ष्नजतक)लाई विशेषता र नामको रुपमा दुई किसिमले वर्गिकरण गरिएको छ । अधिकार शव्दलाई बिशेषताको रुपमा ठीक, उचित, न्याय, मनासिब, उपयुक्त, योग्य, सत्य, सही, यथार्थ आदिको अर्थमा प्रयोग गरिएको छ । त्यस्तै, नामको रुपमा अधिकार, हक, वास्तविक अवस्था, सच्चाई, यथार्थ, ठीक, औचित्य, उपयुक्तता आदि शव्दहरुको रुपमा प्रयोग गरिएको छ ।
त्यसैगरी, मानव अधिकारको घोषणा पत्र १९४८ को धारा २९ मा नागरिकको कर्तव्यको बारेमा उल्लेख गरिएको छ । जसमा हरेक नागरिकले आफ्नो अधिकार उपभोग गर्दा अरुको अधिकारको पनि ख्याल गर्नुपर्छ भनिएको छ । अर्थात जसरी हामी आफ्नो अधिकारको बारेमा सचेत हुन्छौं त्यसैगरी आफ्नो अधिकारको उपभोग गर्दा अरुको अधिकारको हनन् हुन नपाओस भनेर सजगता अपनाउनु पर्दछ भन्ने कुरा सो धारामा उल्लेख गरिएको छ । यसरी कर्तव्य भन्नाले आफूले गर्नुपर्ने कार्य गर्नु, गर्न नहुने कार्य नगर्नु र अरुको अधिकारमा नकारात्मक असर पर्ने गरी कुनैपनि क्रियाकलाप नगर्नु वा गर्न प्रोत्साहन नगर्नु हो ।
नागरिक शिक्षा
अधिकार र कर्तव्यको शिक्षानै नागरिक शिक्षा हो । जुन शिक्षाले नागरिकको अधिकार र कर्तव्य दुवैलाई समान महत्व दिन्छ, एक अर्काको परिपूरकको रुपमा लिन्छ जसले नागरिकलाई असल र सक्षम बनाउन सिकाउँछ, व्यवहारिक र व्यवसायिक बनाउन सक्षम बनाउँछ, वास्तवमा त्यो नै नागरिक शिक्षा हो । नागरिक शिक्षा भन्नाले नागरिकहरूलाई आफ्नो शासनका लागि सक्रिय सहभागी हुन सिकाउने शिक्षा हो । नागरिक शिक्षा सिकाइको एउटा हाँगा जसले नागरिक र उसको समाज, राज्य र सरकारबीचको सम्बन्धका बारेमा व्याख्या गर्दछ । लोकतन्त्रको मूल्य, मान्यता र सिद्धान्तप्रति प्रतिवद्ध, सुसूचित, तार्किक, नागरिक कर्तव्यप्रति सचेत नागरिक तयार गर्नु नागरिक शिक्षाको लक्ष्य हो । नागरिक जीवनका लागि आवश्यक पर्ने ज्ञान, सीप र अभिवृत्तिको विकास गर्नु नागरिक शिक्षाको उद्देश्य हो । नागरिकलाई आफ्नो अधिकारप्रति जागरुक र अरुको अधिकारप्रति सजग बनाउँदै सबै किसिमले सक्षम नागरिक बनाउने शिक्षा नै नागरिक शिक्षा हो ।
नागरिक शिक्षाको महत्व
समाजका प्रमुख नियम र कानुनहरूको विश्लेषण गर्न सिकाउने भएकोले नागरिक शिक्षाको महत्व रहेको छ । कानुनको पालना गर्ने समानता, भ्रातृत्व, सद्भाव, भेदभाव रहित व्यवहार गर्ने, शान्ति, विकास, उन्नती र प्रगतिको संस्कृतिलाई जीवन मूल्य पद्धति बनाउन इमान्दार प्रयास गर्ने नागरिक तयार गर्ने काम नागरिक शिक्षा हो । त्यसैले सुसंस्कृत र सम्बृद्ध समाज निर्माण गर्न नागरिक शिक्षाको विशेष महत्व छ । नागरिक शिक्षाले सामाजिक समस्याहरू समाधान गर्न सिकाउने र समाजलाई मर्यादित र सभ्य राख्न योगदान गर्ने भएकोले समकालीन नेपाली समाजमा यसको अपरिहार्यता देखिएको छ । नागरिक संस्कारको सृजना गरी नैतिकताप्रति प्रतिवद्ध नागरिक तयार गर्न मद्दत गर्ने भएकोले, सामाजिक असमानता र भेदभाव हटाउन सचेत बनाउने भएकोले, हरेक व्यक्तिलाई मानव मूल्य (सत्य, सद्व्यवहार, शान्ति, प्रेम र अहिंसा) का आधारमा आपसी समझदारी कायम गर्दै आप्mनो कर्तव्य र अधिकारप्रति निष्ठावान रही परिवार, समुदाय, समाज, राष्ट्र, विश्वप्रति जिम्मेवारी वहनको भावना जगाउने भएकोले, व्यवसायिक रुपले सक्षम नागरिक बनाउने भएकोले नागरिक शिक्षा आवश्यक भएको हो ।
नागरिक शिक्षाका मूल्यहरू
समानता, स्वतन्त्रता, न्याय, मानवअधिकार, नागरिक अधिकार, सहभागिता, देशभक्ति, कानुनको शासन, असल शासन, सहिष्णुता, व्यक्तिगत जिम्मेवारी, आत्म सम्मान, नैतिक प्रतिवद्धता, द्वन्द्व व्यवस्थापन, सहयोग, उत्तरदायित्व, सांस्कृतिक वहुलवाद, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, न्यायोचित समावेशीता बिषयहरु नागरिक शिक्षाका मूल्यहरु
हुन् ।
बुद्ध, जे.एस. मिल, टोमस हब्स् र आदमस्मिथ जस्ता दार्शनिकहरुले सुनौलो शासनको लागि अपील गरेका थिए । अमेरिका, बेलायत, तात्कालिन सोभियत संघ र फ्रान्सको पहलमा नाजीको फासिवाद बिरुद्ध नागरिक शिक्षाको अभियान चलाइएको थियो । बिभिन्न खाले युद्ध, अझ विशेषगरी प्रथम र दोस्रो विश्व युद्धको विकल्पमा शान्ति, सहअस्तित्व र मानव सेवाको लागि भएका मानवीय सेवाको अभियानहरुबाट आधुनिक नागरिक शिक्षाको प्रारम्भ भने सन् १९ को दशकतिरबाट भएको पाइन्छ । त्यसबखत यूरोपबाट अमेरिका गएका आप्रबासीहरुले अमेरिकी संस्कृति सिक्न सकुन र भिन्न संस्कृतिका मानिसहरुको बीचमा राम्रो मेलमिलापको अवस्था कायम होओस् भनेर सो शिक्षाको अभियान प्रारम्भ भएको देखिन्छ ।
नागरिक शिक्षा र मनोविज्ञान
नागरिक शिक्षाको लागि अध्ययनको मनोविज्ञान आवश्यक छ । अध्ययनको मनोविज्ञान निर्माण गर्न प्रातः काललाई नबिर्सने, मनलाई सकारात्मक र हरदम खुशी राख्ने, अध्ययनप्रति पूर्ण श्रद्धाभाव राख्ने, आफूमा रहेको विषयगत अज्ञानताको बोध गर्ने, आवश्यक मनोरञ्जन गर्ने, मष्तिष्कलाई बिश्राम दिने, मनलाई नियन्त्रणमा राख्ने, बिषयगत रुचीलाई ध्यानमा राख्ने, जिज्ञासु हुने, आत्मविश्वास बढाउने, सदैव आशावादी र उत्साही हुने, अध्ययनमा बिषयगत विविधता ल्याउने, अध्ययनको उद्देश्य निर्धारण गर्ने, वातावरणलाई अनुकुल राख्ने, मैले पढ्ने छु भनेर संकल्प गर्ने, मष्तिस्कलाई बसमा राख्ने, अध्ययनको निरन्तर अभ्यास गर्ने, जटिलताबाट मुक्त हुने, सारांसमा भन्दा नागरिक शिक्षा भनेको नागरिकको अधिकार र कर्तव्य सहित नागरिकलाई सवल र सक्षम बनाउन दिइने शिक्षा हो ।
यसको साथै असल र सक्षम शासन मार्फत जनता र राष्ट्रलाई सम्बृद्ध बनाउन असल, सक्षम र कर्तव्यनिष्ट नागरिक निर्माण गर्ने शिक्षा नै नागरिक शिक्षा हो । यस्तो शिक्षा लिन र दिन सबै अध्ययनशील र व्यवहारिक हुनु अनिवार्य छ । अध्ययन, अध्यापन औपचारिक र अनौपचारिक दुवै हुन सक्छ । त्यसले केही फरक पार्दैन । तर औपचारिक शिक्षाका सबै बिषयहरुमा नागरिक शिक्षाको मूल्य मान्यताहरुलाई समावेश गरेर प्राज्ञिक संस्था र व्यक्ति–व्यक्तिहरुले शैक्षिक तथा प्राज्ञिक अभियान सञ्चालन गर्ने हो भने असल नागरिक निर्माणको लागि ठूलो मद्दत पुग्न सक्छ ।
निष्कर्षमा एउटा नागरिक अधिकारको लागि सचेत हुनु र अरुको अधिकारको लागि सजग हुनको लागि अधिकार शिक्षा र कर्तव्य सम्बन्धी शिक्षा वा नागरिक शिक्षा दुबैको अध्ययन, मनन र प्रयोग गर्नुले नै असल नागरिक निर्माण हुनसक्छ ।
